Lęk separacyjny u dziecka – jak sobie z nim radzić? Kiedy występuje?

Czym jest lęk separacyjny u dzieci?

Normalnym zjawiskiem jest, że dzieci w okresie niemowlęcym i przedszkolnym mogą reagować lękiem w momencie rozstania się z ważną dla siebie osobą. Opiekunowie, którzy na stałe przebywają z dzieckiem (najczęściej są to rodzice) dają mu poczucie bezpieczeństwa oraz stałości. Początkowo, gdy dziecko zaczyna adaptację w nowej placówce, zupełnie naturalne jest, że może wywoływać to u niego niepewne odczucia. Może płakać za rodzicem i niechętnie się z nim rozstawać. Będąc zostawionym pierwszy raz u dziadków, cioci czy niani, szuka i woła rodzica, wykazując zwiększoną potrzebę bliskości z jego strony.

Według obowiązującej klasyfikacji zaburzeń psychicznych i zaburzeń zachowania w ICD-10 lęk przed separacją w dzieciństwie (F93.0) umiejscowiony jest wśród zaburzeń emocjonalnych rozpoczynających się zwykle w dzieciństwie (F93). Szacuje się, że występuje u ok. 3,5-5,4% populacji dzieci w wieku przedszkolnym, nieco częściej u dziewczynek.

Kiedy możemy mówić o lęku separacyjnym jako o zaburzeniu?

Diagnozę lęku przed separacją w dzieciństwie możemy postawić w sytuacji, gdy obserwujemy:

• zogniskowany, nadmierny lęk przed rozstaniem się z tymi osobami, które są dla dziecka ważne (zwykle są to rodzice lub inni członkowie rodziny),
• powstanie lęku we wczesnym dzieciństwie (początek przed 6. rokiem życia),
• nie stanowi on części lęku uogólnionego obejmującego wiele sytuacji,
• czas trwania co najmniej 4 tygodnie.

Zatem bardzo istotnym elementem odróżniającym lęk przed separacją w dzieciństwie od normatywnie występującego lęku (charakterystycznego dla małych dzieci) jest jego nasilenie, zbyt długi czas trwania oraz trudności w funkcjonowaniu społecznym pacjenta.

Jakie objawy można zaobserwować?

Wśród objawów można zaobserwować:

• nierealistyczne zamartwianie się zdrowiem i życiem ważnych dla dziecka osób, obawa przed ich utratą, uporczywe myśli o ich śmierci,
• obawa przed nieszczęśliwym zdarzeniem, które mogłoby rozdzielić dziecko od ważnego opiekuna (np. porwanie, zagubienie się),
• stała niechęć i odmowa chodzenia do szkoły, której powodem jest lęk przed rozłąką (istotne jest, aby odróżnić sytuację, gdy dziecko nie chce iść do szkoły z obawy przed sprawdzianem czy innym wydarzeniem),
• trudności w samodzielnym zasypianiu, brak zgody na spanie poza domem czy też częste sprawdzanie w trakcie nocy obecności ważnej dla dziecka osoby,
• utrzymujący się strach przed rozłąką z ważną osobą w ciągu dnia, w domu oraz brak chęci do przebywania w domu samemu,
• koszmary nocne związane z tematem rozłąki,
• w sytuacji spodziewanej rozłąki (np. pójście do placówki, wyjazd na obóz) powtarzające się objawy somatyczne (tj. bóle głowy, brzucha czy nudności),
• wyraźne objawy stresu, widoczne w sytuacji spodziewanego rozdzielenia się z osobą bliską lub występujące od razu po niej. Dziecko może wtedy płakać, złościć się, okazywać nadmierną potrzebę rozmowy z rodzicami, możemy obserwować poczucie nieszczęścia, społeczne wycofanie się oraz apatię.

Przyczyny pojawienia się lęku separacyjnego

Odnotowuje się pewne specyficzne czynniki ryzyka, które można powiązać z pojawieniem się lęku przed separacją w dzieciństwie. Wśród nich możemy wymienić:

• nagła zmiana w rodzinie lub placówce, do której uczęszcza dziecko (np. przeprowadzka, zmiana przedszkola),
• występowanie specyficznych trudności w nauce,
• zdiagnozowane zaburzenia lękowe wśród rodziny pacjenta,
• poważna choroba lub śmierć bliskiej osoby.

Jak lęk separacyjny u dziecka wpływa na funkcjonowanie rodziny?

Zaburzenie to bardzo często wpływa na funkcjonowanie całej rodziny, dezorganizując plan dnia. Niejednokrotnie rodzice mają trudność w odróżnieniu, kiedy jest odpowiedni czas, aby dziecko pozostawić pod opieką bliskiej osoby lub w placówce, a kiedy jednak z tego zrezygnować. Dziecko, które płacze i krzyczy w momencie rozstania, nie ułatwia rodzicom podjęcia decyzji. Do tego dość powszechne trudności z samodzielnym zasypianiem oraz samodzielnym spaniem, jak i ciągła potrzeba bycia blisko ważnej osoby, mogą wpływać na atmosferę w domu.

Lęk przed separacją w dzieciństwie może powodować kłótnie np. między rodzicami, którzy są zmęczeni oraz czują bezradność w stosunku do sytuacji, w której się znaleźli. Oczywiście, najczęściej doprowadza to do destabilizacji życia codziennego.

Leczenie lęku separacyjnego

Należy zacząć od tego, że nieleczone zaburzenie, może prowadzić do wystąpienia innych zaburzeń w przyszłości. Zwiększone jest ryzyko pojawienia się w zaburzenia lękowego uogólnionego, zaburzeń przystosowania i osobowości oraz fobii społecznej. Z uwagi na to, że zaburzenie może destabilizować życie rodzinne oraz najczęściej wpływa negatywnie na rozwój dziecka (tj. zakłócenia rozwoju psychospołecznego, trudności oraz zaległości w nauce, mniejsza samodzielność), należy jak najszybciej udać się po pomoc.

Psycholog po przeprowadzeniu dokładnego wywiadu, a następnie postawieniu diagnozy, będzie mógł wprowadzić psychoedukację dla rodziców, która jest nieodłącznym elementem terapeutycznym w przypadku leczenia tego zaburzenia. Najważniejszym elementem leczenia lęku przed separacją, jest wprowadzenie programu terapeutycznego obejmującego zarówno pacjenta, jak i jego rodzinę. Leczenie farmakologiczne nie jest tutaj postępowaniem pierwszego wyboru. Istotne jest, aby w momencie podjęcia decyzji o rozpoczęciu terapii wziąć pod uwagę takie aspekty jak:

• wiek pacjenta,
• wpływ objawów na funkcjonowanie rodziny,
• nasilenie objawów oraz ich wpływ na funkcjonowanie dziecka,
• ewentualne współwystępowanie psychospołecznych czynników stresowych.

Gdy obserwujemy pewien poziom lęku u dziecka, w sytuacji rozstania z rodzicami, nie jest to automatycznie powód, by szukać pomocy u specjalisty. Najczęściej świadczy to o prawidłowym przebiegu rozwoju emocjonalnego. Jednak, jeśli objawy nie ustępują z czasem, nasilają się, dezorganizują funkcjonowanie dziecka oraz rodziny, należy udać się po pomoc. Im wcześniej będzie podjęta interwencja, tym większa szansa na szybsze ustanie objawów. Warto pamiętać, że lęk separacyjny nieleczony może wtórnie prowadzić do rozwoju wcześniej opisanych zaburzeń oraz trudności w późniejszym życiu pacjenta.

Przed wizytą u psychologa warto zanotować wszystkie niepokojące rodziców objawy oraz moment ich powstania czy też nasilenia. Pierwszorazowa wizyta u specjalisty często wiąże się ze stresem. To z kolei może spowodować, że rodzic zapomni wspomnieć o istotnym objawie z punktu widzenia diagnozy lub terapii. Wszelkie dodatkowe uwagi, opinie z placówki (jeśli dziecko do niej uczęszcza) mogą okazać się pomocne.